Kultura przeworska i okoliczne

OKRES PRZEDRZYMSKI

Najpierw trochę chronologii, ułatwi to późniejszą orientację. Młodszy okres przedrzymski (=późnolateński) - fazy - A1 - od schyłku III w. a.C. (ew. od przełomu III i II) do pierwszych dziesięcioleci drugiej połowy II w. a.C. - A2 od pierwszych dziesięcioleci drugiej połowy II w. a.C. do do końca pierwszej połowy I w. a.C. -A3 do przełomu I w. a.C. i I w. p.C.

KULTURA PRZEWORSKA

Kultura przeworska wykształciła się na początku mop (młodszy okres przedrzymski) i trwała do schyłku wczesnej fazy okresu wędrówek ludów (1 poł. V w. p.C.). Nazwa pochodzi od miejscowości Przeworsk - obok niej w miejscowości Gać odkryto pierwsze opisane cmentarzysko tej kultury. Razem ze spokrewnioną z nią kult. oksywską wykształciła się na podłożu wcześniejszych kultur: pomorskiej i grobów kloszowych pod wpływem kult. lateńskiej. Z powodu trudności w dokładnym datowaniu materiałów z końcowych faz pomorskiej i grobów kloszowych badania nad relacją tych kultur i przeworskiej jest bardzo trudne. Zasadnicze różnice pomiędzy tymi kulturami nie pozwalają na wyodrębnienie fazy przejściowej. Jako dowód ciągłości kulturowej można wykazać tylko niewiele przedmiotów - są to jednak proste przedmioty, których kształty warunkuje ich funkcja. O wzajemnych powiązaniach świadczy podobieństwo w rozmieszczeniu osadnictwa, jednak już charakter struktur mikroosadniczych wykazuje różnice. Osady przeworskiej zakładano na terenach położonych niżej niż osiedla pomorskiej i kloszowej. Wiązało się to ze zmianami klimatycznymi (i zapewne gospodarczymi). Na niektórych cmentarzyskach obserwuje się ciągłość pochówków pomorskiej i przeworskiej. Jednak większość cmentarzysk przeworskiej zakładano na nowych miejscach. Oprócz wpływów celtyckich na powstanie przeworskiej miały prawdopodobnie wpływ ruchy ludnościowe Bastarnów i Skirów, którzy w połowie III w. a.C. pojawili się na stepach nadczarnomorskich (wywędrowali z kręgu jastorfskiego). Za obszar krystalizowania się przeworskiej uznaje się: środkowy Śląsk i Dolny Śląsk, południowo zachodnią Wielkopolskę, Kujawy i część Mazowsza. Aż do fazy A2 w inwentarzach grobowych przeworskiej znajduje się ceramikę pomorskiej, musiały więc one współistnieć na początku. Obrządek pogrzebowy - przede wszystkim ciałopalny. Groby szkieletowe bardzo rzadko - na terenach o wcześniejszym intensywnym osadnictwie celtyckim. Wśród ciałopalnych początkowo przeważały jamowe (spalone szczątki w jamie), później wzrasta liczba popielnicowych obsypanych resztkami stosu. Bardzo rzadko występują popielnicowe czyste. Stosowano przepalanie wszystkich darów grobowych, a większe (np. miecze) dodatkowo gięto lub łamano. Dla pochówków męskich charakterystyczne - broń, ostrogi, nożyce, brzytwy, osełki, narzędzia kowalskie, dwuczęściowe klamerki do pasów. Kobiece - dwie zapinki, klamry, przęśliki, noże sierpikowate. Broń w grobach jest spotykana często. Zestaw uzbrojenia i formy broni wskazują na wpływ celtycki. Ceramika - cienkościenna: starannie wykonana, często zdobiona, zróżnicowane kształty, najczęściej o czarnych powierzchniach - tzw. ceramika stołowa - jako cenniejsza często stosowana jak dary grobowe - stąd spotykana na cmentarzyskach. Tzw. ceramika kuchenna - mniej staranne, grubościenne, prostsze formy, niezdobiona - znajdowana na stanowiskach osadowych. Przeworska utrzymywała ożywione kontakty z południem (np. szlakiem bursztynowym).

KULTURA OKSYWSKA

Zajmowała Pomorze Nadwiślańskie i trwała do początku I stulecia p.C. Ciałopalne - dominują jamowe, popielnicowe obsypane resztkami stosu są częstsze niż w przeworskiej. Spotykane są popielnicowe czyste, też takie gdzie rolę popielnicy spełniał pojemnik wykonany z materiału organicznego. Charakterystyczne dla oksywskiej jest umieszczanie na niektórych cmentarzyskach stel kamiennych nad grobami, spotykane są też bruki kamienne nad grobami. W schyłkowej fazie pojawiają się szkieletowe. Zmarłych wyposażano podobnie jak w przeworskiej, też niszczono i przepalano dary grobowe. Jednak mniej licznie dawano ceramikę (z wyjątkiem ziemi chełmińskiej, gdzie silne wpływy przeworskiej). W grobach po kilka przedmiotów metalowych: żelaznych i częściej niż w przeworskiej brązowych. Wśród brązowych znajdują się przedmioty wykazujące powiązanie z kręgiem jastorfskim i południową Skandynawią. Częściej niż w przeworskiej występują miecze jednosieczne. Używane przez ludność oksywskiej były groty faliście powycinane i ornamentowane. Inną charakterystyczną cechą oksywskiej jest znaczna liczba spotykanych w jej inwentarzach wyrobów metalowych - produkcja oparta była na miejscowych wysokofosforowych rudach żelaza.

KULTURA KURHANÓW ZACHODNIOBAŁTYJSKICH

Tereny od dolnego biegu Wisły na zachodzie po dolny Niemen na wschodzie. W mop na tych terenach ukształtował się model kulturowy wywodzący się jeszcze z wczesnej epoki żelaza. Oddziaływania lateńskie były niewielkie, z wyjątkiem Sambii (kontakty handlowe - bursztyn). Mało materiałów, szczególnie form przewodnich.

KULTURA JASTORF

Dorzecze Łaby. Genezę wywodzi się z lokalnych tradycji późnohalsztackich. Pewien wpływ - oddziaływania lateńskie. Zmiany ewolucyjne - ciągłość kulturowa. Źródła z I w. p.C. lokalizują tam plemiona swebskie. Często identyfikuje się lokalne grupy z konkretnymi plemionami - np. Longobardowie nad dolną Łabą. Krąg jastorfski - wiele grup lokalnych. Dominuje - ciałopalny popielnicowy, niekiedy popielnice nakrywane misami lub płaskimi kamieniami. Spotyka się też pochówki pierwotnie w czymś organicznym. Groby tworzą cmentarzyska - nawet kilka tysięcy pochówków. Niekiedy osobne cmentarzyska dla kobiet i mężczyzn. W schyłkowej fazie mop coraz częściej wyposażano groby mężczyzn w broń. Składano ofiary - zatapiano dary w jeziorach lub bagnach - też ślady ognisk, drewnianych pomostów, drewniane figury. Z terenów kręgu jastorfskiego znane są znaleziska ludzkie z bagien. Stan zwłok wskazuje na zaduszenie lub powieszenie - ofiary lub skazańcy. W późnej fazie mop zmiany wywołane przesunięciami ludnościowymi.

POLSKA: GRUPA NADODRZAŃSKA

Pomorze Zachodnie - A1 i częściowo A2. Ludność kultury pomorskiej przyjęła jastorfski model kulturowy. Potem na ten teren nasuwa się oksywska. Od jastorf różni się - występowaniem grobów jamowych. Też lokalne formy ozdób - brązowe szpile, pewne typy naszyjników i zapinek. Wyłącznie ciałopalenie - najliczniejsze popielnicowe obsypane, niekiedy nakrywane misą, jamowe (wpływy przeworsko-oksywskie). Często kamienne stele i bruki. Wyposażenie ubogie, wydaje się, że wyposażano jedynie groby kobiece. Broni i narzędzi nie ma.

GRUPA GUBIŃSKA

Dolny bieg Nysy Łużyckiej i głównie na lewym brzegu Odry. Częściowo na terenie zajmowanym wcześniej przez pomorską. Najczęściej pochówki popielnicowe, nakrywane misą lub kamieniem. Grupa ta właściwie graniczy z terenem przeworskiej a wzajemne powiązania są bardzo niewielkie. Tereny tych dwóch kultur nie są niczym przedzielone (rzeka, pustka osadnicza) - jest to nietypowy przykład.

OKRES RZYMSKI = OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH

Chronologia: wczesny okres rzymski B1 - pocz. I w. p.C. - ok. 80r. B2 - od ok. 80 do pocz. 2 poł. II w. /// młodszy okres rzymski C1 - pocz. 2 poł. II w. do pocz. 2 poł. III w. C2 od pocz. 2 poł. III w. do pocz. IV w. /// późny okres rzymski C3 - pocz. IV w. do drugiej połowy IV w. /// wczesna faza okresu wędrówek ludów D - od 2 poł. IV w. do pierwszych dziesięcioleci lub połowy V w.

KULTURA PRZEWORSKA

Nie pojawiły się żadne istotne zmiany jeśli chodzi o osadnictwo, wierzenia, gospodarkę. Obserwuje się pewne różnice stylistyczne - formy wyrobów metalowych i ceramika - oddziaływania rzymskie, z państwa Marboda. B2 - wzrost gęstości osadnictwa i kształtowanie się nowych skupisk osadniczych. Wyraźniej zaznacza się pewna odrębność wschodniej części przeworskiej. Pochówki w okr. wczesnorzymskim podobnie jak wcześniej zmieniają się jednak proporcje - wzrasta ilość popielnicowych. W większości groby nie sa zaznaczone na powierzchni. Kurhany są wyjątkowe (np. tzw. książęce - szkieletowe). W późnych stadiach przeworskiej zanikają na prawie wszystkich obszarach groby popielnicowe. Dominują jamowe, ale inne niż wcześniej. Wtedy - niewielkie rozmiary i zawierały niewielką część stosu. Teraz - są one właściwie formą przejściową do tzw. pochówków warstwowych - na większym obszarze rozrzucano szczątki kolejnych kremacji. Inwentarze grobowe są teraz bogatsze, ale w końcowych fazach ulegają zubożeniu. Groby kobiece - 2 lub więcej zapinek, okucia i części zamków drewnianych skrzyneczek+klucze, igły, przęśliki, większa ilość ozdób. Męskie - uzbrojenie i ostrogi, krzesiwa, szydła, nożyce, jedna zapinka. Wśród ozdób wyróżnia się charakterystyczne dla kobiet i mężczyzn. Bardzo charakterystyczne dla przeworskiej jest wykonywanie wielu przedmiotów (zapinki, okucia końca pasa, sprzączki) z żelaza, podczas gdy na terenach sąsiednich do wyrobu tych samych przedmiotów używano metali kolorowych (głównie brązu). Charakterystyczna jest ceramika wytwarzana na kole w wielkich centrach produkcyjnych.

KULTURA WIELBARSKA

Na terenach wcześniejszej oksywskiej. Łączona z Gotami. Charakteryzuje się przede wszystkim odrębnymi cechami obrządku pogrzebowego. Pisałam o tym kiedyś wcześniej. Zresztą wielbarska była już chyba dokładniej opisywana.

WSCHÓD

Na terenie kręgu zachodniobałtyjskiego powstaje kilka lokalnych grup kulturowych. Kultura bogaczewska - ludność utożsamiana z Galindami; k. sudowska - plemię Sudowów; k. Dollkeim-Kovrovo (Sambia) - Estiowie. Pochówki ciałopalne płaskie, ale też podkurhanowe, też szkieletowe, którym niekiedy towarzyszą pochówki koni.. Mniejsza liczba przedmiotów żelaznych (w stosunku do przeworskiej). Zwyczaj wkładania do grobów brązowych monet.

ZACHÓD

Na terenach jastorfskich powstaje krąg nadłabski (wyróżnia - charakterystycznie zdobiona ceramika). Specyficzne jest też (podobnie jak w jastorf) używanie do kremacji grudek żywicy. Wszystkie kultury, grupy lokalne, fazy chronologiczne charakteryzują się pewnymi specyficznymi formami ozdób (np. forma, zdobienie), charakterystycznymi zestawami tych ozdób (np. konkretny typ zapinki z konkretnym typem sprzączki), ceramiki (formy, częściej zdobienie), importami - tych wszystkich różnic szczegółowo nie opisywałam, ale one istnieją i to m.in. one rozróżniają poszczególne kultury.